Zakładanie działalności gospodarczej w rzemiośle

Sektor rzemieślniczy w Niemczech według badań ma się naprawdę dobrze! Dlatego coraz więcej osób myśli o otwarciu własnej działalności gospodarczej właśnie w tym sektorze. Jak to wygląda? Czy wiesz, że jeżeli Twoja działalność będzie niebezpieczna i wymagana specjalnego szkolenia, potrzebny będzie Ci specjalny „Dyplom Mistrzowski” ? Zobacz wszystkie szczegóły w naszym nowym wpisie!

Z dyplomem mistrzowskim czy bez

Trudno o lepsze warunki dla kariery w zawodach rzemieślniczych: według Centralnego Związku Niemieckiego Rzemiosła (niem. Zentralverband des Deutschen Handwerks), w ostatnich latach sektor ten może poszczycić się rekordowymi obrotami i intratnymi zamówieniami dla przedsiębiorstw. Tak więc ciągle aktualne pozostaje stwierdzenie „Handwerk hat goldenen Boden” („rzemiosło ma złote dno”, daje pewny zarobek). Dotyczy to zarówno przedsiębiorstw już istniejących, jak i tych, które dopiero rozpoczynają działalność w tej branży.

Spójny model biznesowy

W przypadku rozpoczynania działalności w rzemiośle zaleca się to samo, co w przypadku wszystkich innych branż: między innymi spójny model biznesowy, zapewnienie odpowiedniego finansowania, czy też odpowiedni marketing. Informacje na ten temat można znaleźć w kolejnych numerach GründerZeiten oraz na stronie https://www.existenzgruender.de/DE/Home/inhalt.html. Ponadto, bardzo ważne jest to, aby zadbać o odpowiednie kwalifikacje. Od nich zależy to, jakie będą możliwości założenia firmy.

Szczególnie ważne: kwalifikacje

Każdy, kto chce rozpocząć samodzielną działalność gospodarczą w zawodzie rzemieślniczym wymagającym zezwolenia (niem. zulassungspflichtige Handwerke), potrzebuje z reguły tzw. Meisterbrief (dyplomu mistrzowskiego), czyli dowodu zdania egzaminu mistrzowskiego w swoim zawodzie. Aby przystąpić do egzaminu mistrzowskiego wystarczy, że kandydat zdał egzamin czeladniczy lub końcowy w uznanym wyuczonym zawodzie. Taki dyplom mistrzowski jest z reguły wymagany dla wszystkich zawodów rzemieślniczych wymienionych w załączniku A do niemieckiej ustawy o rzemiośle (niem. Handwerksordnung, HwO). A tytułu mistrza rzemiosła (niem. Meister) lub zakładu mistrzowskiego (niem. Meisterbetrieb) można używać dopiero po zdaniu egzaminu mistrzowskiego. Tym niemniej, istnieje wiele możliwości rozpoczęcia własnej działalności gospodarczej wymagającej zezwolenia także wtedy, gdy nie posiada się dyplomu mistrzowskiego.

Bez dyplomu mistrzowskiego można założyć i prowadzić działalność gospodarczą w zawodach rzemieślniczych niewymagających specjalnego zezwolenia oraz w tzw. zawodach „rzemieślniczopodobnych”. Są one wymienione w załącznikach B1 i B2 do niemieckiej ustawy o rzemiośle.

Dyplom Mistrzowski – Niemcy

Zawody rzemieślnicze wymagające zezwolenia

Dyplom mistrzowski jest wymagany przede wszystkim w przypadku działalności, której wykonywanie może być niebezpieczne i wymaga specjalnego przeszkolenia (zawody rzemieślnicze wymagające zezwolenia; załącznik A do niemieckiej ustawy o rzemiośle). Dotyczy to zawodów, których nieprawidłowe wykonywanie wiąże się z zagrożeniem dla zdrowia lub życia klientów lub dóbr kultury. Zawody te mogą być wykonywane tylko przez osoby, które rzeczywiście „znają się na swoim fachu” i mogą to udowodnić okazując świadectwo zdanego egzaminu mistrzowskiego. Zgodnie z ustawą o rzemiośle, możliwe jest uzyskanie zezwolenia niemieckiej izby rzemieślniczej na zasadzie wyjątku (niem. Ausnahmebewilligung). Jednakże osoba, która może wykonywać takie rzemiosło wymagające zezwolenia, nie może wykonywać istotnych czynności w innym zawodzie rzemieślniczym wymagającym zezwolenia, dla którego nie zdała egzaminu mistrzowskiego. Wyjątkiem jest praca, która jest technicznie lub merytorycznie związana z zakresem świadczonych przez niego usług rzemieślniczych lub stanowi ich uzupełnienie pod względem gospodarczym. Każdy mistrz wykonujący zawód rzemieślniczy wymagający zezwolenia lub osoba, która może wykonywać to rzemiosło na podstawie zezwolenia na zasadzie wyjątku, może jednak (zgodnie z § 7a niemieckiej ustawy o rzemiośle) uzyskać pozwolenie na wykonywanie innego rzemiosła wymagającego zezwolenia bez dodatkowego dyplomu mistrzowskiego. W tym celu musi on wykazać się wymaganą wiedzą lub umiejętnościami (odbyte kursy, zdane egzaminy).

Brak dyplomu mistrzowskiego

Świadectwa ukończenia szkół wyższych lub zawodowych

Oprócz dyplomu mistrzowskiego, potwierdzeniem kwalifikacji potrzebnych do założenia działalności gospodarczej w zawodzie rzemieślniczym wymagającym zezwolenia mogą być odpowiednie dyplomy ukończenia szkół wyższych lub zawodowych. Dotyczy to inżynierów, mistrzów przemysłowych, absolwentów szkół zawodowych i wyższych oraz techników, którzy zdali egzamin państwowy.

Czeladnicy z wieloletnim stażem

Czeladnicy z sześcioletnim doświadczeniem zawodowym są zgodnie z prawem upoważnieni do wykonywania zawodu, który wymaga zezwolenia, na zasadzie samozatrudnienia. Warunkiem koniecznym jest przepracowanie co najmniej czterech lat na stanowisku kierowniczym. Pod pojęciem „stanowisko kierownicze” należy rozumieć, że czeladnicy byli upoważnieni do podejmowania decyzji na własną odpowiedzialność w przedsiębiorstwie lub w istotnej części przedsiębiorstwa. Czeladnicy mogą to udowodnić poprzez świadectwa pracy, opisy stanowisk pracy lub w inny sposób. Niezbędna wiedza biznesowa, handlowa i prawna wymagana do samodzielnego wykonywania zawodu rzemieślniczego może być z reguły potwierdzona doświadczeniem zawodowym. O przyznaniu lub odmowie przyznania prawa wykonywania zawodu na zasadzie samozatrudnienia decyduje właściwa izba rzemieślnicza.

Przepis ten nie dotyczy protetyków słuchu, optyków, techników ortopedycznych, obuwników ortopedycznych, techników dentystycznych i kominiarzy. Założenie lub prowadzenie własnej działalności gospodarczej bez dyplomu mistrza rzemieślniczego jest w ich przypadku możliwe tylko na podstawie wyjątkowego zezwolenia i wykazanych kwalifikacji.

Z zatrudnionym mistrzem rzemiosła

W zawodach rzemieślniczych wymagających zezwolenia, wymienionych w załączniku A do niemieckiej ustawy o rzemiośle, możliwe jest również założenie i prowadzenie działalności gospodarczej bez konieczności posiadania dyplomu mistrzowskiego przez samego właściciela przedsiębiorstwa. Wystarczy, że każdy zakład rzemieślniczy zatrudnia mistrza rzemiosła (lub inną osobę uprawnioną) jako kierownika technicznego.

Zawody rzemieślnicze niewymagające licencji oraz tzw. zawody „rzemieślniczopodobne”

W zawodach rzemieślniczych niewymagających zezwolenia oraz w tzw. zawodach „rzemieślniczopodobnych” (wymienionych w załącznikach B1 i B2 do niemieckiej ustawy o rzemiośle) można założyć i prowadzić działalność gospodarczą również bez dyplomu mistrzowskiego. Przedsiębiorstwo może także wykonywać czynności z zakresu innych zawodów rzemieślniczych, które nie wymagają zezwolenia, np. zegarmistrzów lub złotników. Umożliwia to oferowanie bardziej kompleksowych, a tym samym często bardziej przyjaznych dla klienta usług. To, że nie jest wymagane posiadanie dyplomu mistrzowskiego, nie oznacza jednak, że nie ma sensu przystępować do egzaminu mistrzowskiego: jest to uznany znak jakości dowodzący kompetencji zawodowych danego zakładu rzemieślniczego, który jest pozytywnie oceniany przez klientów.

Rejestr rzemieślników (niem. Handwerksrolle)

Każdy, kto może przedstawić dyplom mistrzowski lub wykazać równoważne kwalifikacje albo posiada specjalne zezwolenie na wykonywanie zawodu rzemieślnika wymagającego zezwolenia, zostaje wpisany do rejestru rzemieślników w swoim okręgu wraz z informacją o wykonywanym rzemiośle. Podmioty gospodarcze prowadzące działalność w branżach niewymagających specjalnego zezwolenia i tzw. zawodach „rzemieślniczopodobnych” są ujęte w ewidencji firm działających w zawodach niewymagających specjalnego zezwolenia i tzw. zawodach „rzemieślniczopodobnych”. Są one prowadzone przez Izbę Rzemieślniczą.

Uznawanie kwalifikacji zawodowych

Zgodnie z obowiązującą ustawą, kwalifikacje zawodowe zdobyte za granicą mogą być uznawane w Niemczech jako równoważne z kwalifikacjami uzyskanymi w kraju. W przypadku wielu rodzajów działalności jest to również warunek konieczny do rozpoczęcia działalności na własny rachunek, np. w zawodzie rzemieślniczym wymagającym zezwolenia. Każdy, kto może okazać świadectwo kwalifikacji zawodowych w rzemiośle, które jest uznawane za równoważne z dyplomem mistrzowskim, może wykonywać zawód rzemieślniczy wymagający zezwolenia, działając na zasadzie samozatrudnienia. A każdy, kto posiada świadectwo kwalifikacji zawodowych odpowiadające świadectwu czeladniczemu, otrzymuje zaświadczenie o równoważności i może dzięki temu zostać dopuszczony do egzaminu mistrzowskiego. O tym, czy kwalifikacje zawodowe w rzemiośle mają taką samą wartość, decyduje na wniosek zainteresowanego lokalna izba rzemieślnicza.

Obywatele państw członkowskich UE korzystają ze swobody przedsiębiorczości i świadczenia usług. Oznacza to, że usługodawcy mający siedzibę w innych krajach UE mogą zasadniczo świadczyć tymczasowe i okazjonalne usługi transgraniczne bez konieczności podejmowania dodatkowych działań. Każdy, kto chce się osiedlić na stałe w Niemczech i założyć działalność gospodarczą, musi jednak uzyskać uznanie swoich kwalifikacji zawodowych.

Źródło: Ministerstwo Edukacji i Badań Naukowych Niemiec (niem. Bundesministerium für Bildung und Forschung).

Mistrzem rzemiosła jest …

… ten, kto po uzyskaniu świadectwa czeladniczego zdał egzamin mistrzowski.

Egzamin ten składa się z czterech części:

1. mistrzowskie wykonanie czynności istotnych dla danego rzemiosła
2. niezbędna wiedza teoretyczna
3. niezbędna wiedza z zakresu zarządzania przedsiębiorstwem, handlu i prawa
4. niezbędna wiedza zawodowa i z zakresu pedagogiki pracy

Porady dla rozpoczynających działalność

Osoba założyciela/kwalifikacje

Planując rozpoczęcie działalności gospodarczej trzeba przyjrzeć się warunkom uzyskania zezwolenia na wykonywanie danego zawodu. Ważne jest również, aby wiedzieć, jakie czynności można realizować w ramach danego rzemiosła, a co jest niedozwolone.

Produkt/usługa

Założyciele firm, zwłaszcza ci nieposiadający dyplomu mistrzowskiego, powinni pomyśleć o świadczeniu wyspecjalizowanych usług i/lub oprzeć się na już istniejącej bazie klientów.

Zapotrzebowanie na kapitał

W przeciwieństwie do np. handlu, rzemieślnicy muszą najpierw wykonać usługę, wystawić fakturę, a potem czekać na pieniądze. Muszą mieć odpowiednie zabezpieczenie finansowe, aby przetrwać ten czas. Do tego dochodzą znaczne koszty związane z poprzedzającym wykonanie usługi zakupem materiałów lub zapłatą za usługi zewnętrzne (tak jest np. w budownictwie i branżach związanych z budownictwem).

Plan finansowy/planowanie płynności finansowej

Zgodnie z niemiecką ustawą o zabezpieczeniu wierzytelności (niem. Forderungssicherungsgesetz), przedsiębiorcy mogą żądać od klientów zaliczek w wysokości odpowiadającej przyrostowi wartości uzyskanemu przez klienta w wyniku wykonanej przez nich pracy. Wynagrodzenie dla rzemieślnika budowlanego jako podwykonawcy jest wymagalne już w momencie odbioru przez inwestora budowlanego prac wykonanych przez podwykonawcę.

Wsparcie

Aufstiegs-BAföG (dawniej Meister-BAföG): wspiera doskonalenie zawodowe rzemieślników, a konkretnie przygotowanie do egzaminu mistrzowskiego.

Meistergründungsprämie lub Meisterbonus: jest to dotacja przyznawana przez niektóre kraje związkowe Niemiec młodym mistrzom rzemiosła.

www.foerderdatenbank.de

W tych zawodach wymagany jest w Niemczech dyplom mistrzowski:

W tych zawodach nie jest w Niemczech wymagany dyplom mistrzowski:

• Uhrmacher (zegarmistrz)
• Graveure (grawer)
• Metallbildner (metaloplastyk)
• Galvaniseure (galwanizer)
• Metall- und Glockengießer (modelarz odlewniczy i ludwisarz)
• Schneidwerkzeugmechaniker (ślusarz)
• Gold- und Silberschmiede (rzemieślnik wyrabiający ozdobne przedmioty i biżuterię ze złota i srebra)
• Modellbauer (modelarz)
• Holzbildhauer (snycerz)
• Korb- und Flechtwerkgestalter (wikliniarz, wyrób koszy)
• Maßschneider (krawiec)
• Textilgestalter (Sticker, Weber, Klöppler, Posamentierer, Stricker) (rękodzielnik w rzemiośle włókienniczym [haft, tkactwo, koronkarstwo, pasmanteria, dziewiarstwo])
• Modisten (modysta)
• Segelmacher (żaglomistrz)
• Kürschner (kuśnierz)
• Schuhmacher (szewc)
• Sattler und Feintäschner (rymarz)
• Müller (młynarz)
• Brauer und Mälzer (piwowar i słodownik)
• Weinküfer (kiper)
• Textilreiniger (pranie i czyszczenie tekstyliów)
• Wachszieher (wykonawca przedmiotów użytkowych i ozdobnych z wosku)
• Gebäudereiniger (osoba sprzątająca i czyszcząca budynki i otoczenia budynków)
• Feinoptiker (optyk precyzyjny)
• Glas- und Porzellanmaler (zdobienie powierzchni szklanych i porcelanowych)
• Edelsteinschleifer und –graveure (szlifierz i grawer kamieni szlachetnych)
• Fotografen (fotograf)
• Buchbinder (introligator)
• Drucker (drukarz)
• Siebdrucker (drukarz sitodrukowy)
• Flexografen (drukarz fleksograficzny)
• Keramiker (ceramik)
• Klavier- und Cembalobauer (wykonawca pianin i klawesynów)
• Andzuginstrumentenmacher (wykonywanie i naprawa instrumentów muzycznych takich jak akordeon, harmonijka ustna)
• Geigenbauer (lutnik)
• Bogenmacher (wykonawca smyczków do skrzypiec)
• Metallblasinstrumentenmacher (wykonawca metalowych instrumentów dętych)
• Holzblasinstrumentenmacher (wykonawca drewnianych instrumentów dętych)
• Zupfinstrumentenmacher (wykonawca instrumentów szarpanych)
• Vergolder (pozłotnik)
• Holz- und Bautenschützer (Mauerschutz und Holzimprägnierung in Gebäuden) (działalność w zakresie konserwacji drewna oraz budynków: konserwacja murów oraz impregnacja drewna w budynkach)
• Bestatter (usługi pogrzebowe)

Zawody zbliżone do rzemiosła, w których nie jest w Niemczech wymagany dyplom mistrzowski:

1 Eisenflechter (zbrojarz)

2 Bautentrocknungsgewerbe (działalność w zakresie osuszania budynków)

3 Bodenleger (posadzkarz)

4 Asphaltierer (ohne Straßenbau) (asfalciarz, nie obejmuje budowy dróg)

5 Fuger (im Hochbau) (fugowanie w budownictwie naziemnym)

6 wykreślono

7 Rammgewerbe (Einrammen von Pfählen im Wasserbau) (wbijanie pali drewnianych w budownictwie wodnym)

8 Betonbohrer und –schneider (wiercenie w betonie i cięcie betonu)

9 Theater- und Ausstattungsmaler (malarz teatralny)

10 Herstellung von Drahtgestellen für Dekorationszwecke in Sonderanfertigung (wykonanie konstrukcji drucianych dla celów dekoracyjnych w produkcji jednostkowej)

11 Metallschleifer und Metallpolierer (szlifierz i polerowacz metali)

12 Metallsägen-Schärfer (osoba zajmująca się ostrzeniem pił do metalu)

13 Tankschutzbetriebe (Korrosionsschutz von Öltanks für Feuerungsanlagen ohne chemische Verfahren) (działalność w zakresie konserwacji zbiorników: zabezpieczanie przed korozją zbiorników olejowych dla obiektów energetycznego spalania bez stosowania procesów chemicznych)

14 Fahrzeugverwerter (recykling pojazdów)

15 Rohr- und Kanalreiniger (czyszczenie rur i kanalizacji)

16 Kabelverleger im Hochbau (ohne Anschlussarbeiten) (układanie kabli w budownictwie naziemnym z wyłączeniem prac podłączeniowych)

17 Holzschuhmacher (wyrób obuwia drewnianego)

18 Holzblockmacher (producent bloków drewnianych)

19 Daubenhauer (wyrób klepek)

20 Holz-Leitermacher (Sonderanfertigung) (wyrób drabin drewnianych na zamówienie)

21 Muldenhauer (wyrób koryt drewnianych)

22 Holzreifenmacher (wyrób kół drewnianych)

23 Holzschindelmacher (wyrób gontów drewnianych)

24 Einbau von genormten Baufertigteilen (z.B. Fenster, Türen, Zargen, Regale) (monter stolarki budowlanej: np. okien, drzwi, ościeżnic, regałów)

25 Bürsten- und Pinselmacher (wyrób szczotek i pędzli)

26 Bügelanstalten für Herren-Oberbekleidung (prasowalnia wierzchniej odzieży męskiej)

27 Dekorationsnäher (ohne Schaufensterdekoration) (krawiec – szycie elementów dekoracyjnych, nie obejmuje dekoracji witryn)

28 Fleckteppichhersteller (producent dywanów)

29 (pominięto)

30 Theaterkostümnäher (krawiec kostiumów teatralnych)

31 Plisseebrenner (osoba zajmująca się plisowaniem tkanin)

32 (pominięto)

33 Stoffmaler (malarz tkanin)

34 (pominięto)

35 Textil-Handdrucker (drukarz tkanin – wykonanie ręczne)

36 Kunststopfer (cerowanie artystyczne)

37 Änderungsschneider (krawiec dokonujący przeróbek)

38 Handschuhmacher (rękawicznik)

39 Ausführung einfacher Schuhreparaturen (wykonywanie prostych napraw obuwia)

40 Gerber (garbarz)

41 Innerei-Fleischer (Kuttler) (jeliciarz)

42 Speiseeishersteller (mit Vertrieb von Speiseeis mit üblichem Zubehör) (produkcja i sprzedaż lodów wraz z typowymi dodatkami)

43 Fleischzerleger, Ausbeiner (ćwiartowanie, rozbiór mięsa)

44 Appreteure, Dekateure (apretura i dekatyzacja tkanin)

45 Schnellreiniger (pralnia ekspresowa)

46 Teppichreiniger (czyszczenie dywanów)

47 Getränkeleitungsreiniger (czyszczenie linii do produkcji napojów)

48 Kosmetiker (kosmetyczka)

49 Maskenbildner (charakteryzator)

50 wykreślono

51 Lampenschirmhersteller (Sonderanfertigung) (producent abażurów na zamówienie)

52 Klavierstimmer (stroiciel instrumentów klawiszowych)

53 Theaterplastiker (plastyk teatralny)

54 Requisiteure (rekwizytor)

55 Schirmmacher (parasolnik)

56 Steindrucker (litograf)

57 Schlagzeugmacher (producent instrumentów perkusyjnych)

Prosta działalność rzemieślnicza

Rozpoczęcie działalności gospodarczej w niszach rynkowych jest możliwe i sensowne w każdej chwili. Wielu założycieli firm, zwłaszcza tych, którzy wcześniej byli osobami bezrobotnymi, korzysta z tej okazji i oferuje proste usługi rzemieślnicze. W przeszłości wielokrotnie prowadziło to do tego, że osoby samozatrudnione otrzymywały upomnienia od izb rzemieślniczych lub urzędów, były karane grzywną lub nawet zamykano ich firmy. Powód: właściwe instytucje uznały ich pracę zawodową za „istotną działalność” rzemieślniczą (niem. „wesentliche Tätigkeit“), wymagającą przedłożenia dyplomu mistrzowskiego i wpisu do rejestru rzemieślników.

Aby uchronić założycieli przed takimi przykrymi niespodziankami, ustawa precyzuje, jakie czynności nie należą do podstawowego zakresu działalności rzemieślniczej, ale mogą być wykonywane przez każdego jako „prosta działalność” (niem. „einfache Tätigkeit“). Są to czynności, które mogą być opanowane przez przeciętnie uzdolnioną osobę bez doświadczenia w krótkim okresie czasu (od dwóch do trzech miesięcy). Wykonywanie wielu prostych czynności jest dopuszczalne, chyba że dana czynność generalnie rzecz biorąc jest „istotna” dla danego rzemiosła. Pod tym samym warunkiem możliwe jest również łączenie prostych czynności wykonywanych w ramach różnych zawodów.

Każdy, kto chce się upewnić, że jego pomysł na biznes jest taką dopuszczalną „prostą działalnością”, może zasięgnąć informacji na ten temat z poniższych źródeł:

• Handwerkskammer (Izba Rzemieślnicza ) (adresy można znaleźć na stronie https://www.zdh.de/organisationen-des-handwerks/handwerkskammern/)
• Industrie- und Handelskammer (Izba Przemysłowo-Handlowa) (adresy można znaleźć na stronie https://www.ihk.de/)
• Gewerbebehörde (urząd ds. działalności gospodarczej)
• Wirtschaftsministerium (Ministerstwo Gospodarki ) lub Senatsverwaltung für Wirtschaft (Administracja Senatu ds. Gospodarki) kraju związkowego, w którym chce się założyć firmę.

Doradztwo

Istnieje wiele usług doradczych dla założycieli firm i już działających przedsiębiorstw rzemieślniczych: są one oferowane przez izby rzemieślnicze, stowarzyszenia branżowe oraz branżowe centra informacyjne. Osoby chcące uzyskać poradę mogą bezpłatnie korzystać z ich usług informacyjnych i doradczych. Szczególnymi wyzwaniami, zwłaszcza dla wielu małych zakładów rzemieślniczych, są presja związana z rosnącą konkurencją ze strony podmiotów krajowych jak i zagranicznych, coraz szybsze zmiany technologiczne, skutki cyfryzacji gospodarki i społeczeństwa oraz brak rąk do pracy (niedobór uczniów i wykwalifikowanych pracowników) wynikający ze zmian demograficznych.

Aby umożliwić przedsiębiorstwom i osobom rozpoczynającym działalność sprostanie tym wyzwaniom, Federalne Ministerstwo Gospodarki i Energii (Bundesministerium für Wirtschaft und Energie, BMWi) przeznacza rocznie do 16 milionów euro na wspieranie transferu know-how w sektorze rzemiosła („Richtlinie zur Förderung des Know-how-Transfers im Handwerk“). Dzięki temu wsparciu można było utworzyć do 620 stanowisk dla konsultantów. Są to specjaliści w takich dziedzinach jak handel zagraniczny, podwykonawstwo, technologie ICT, wzornictwo i ochrona zabytków. Do tego dochodzi ponad 150 doradców ds. innowacji i około 50 branżowych centrów informacyjnych.

Wykaz izb rzemieślniczych:

Wykaz stowarzyszeń branżowych:

Broszury i biuletyny informacyjne

Starthilfe – Der erfolgreiche Weg in die Selbständigkeit https://www.bmwi.de/Redaktion/DE/Publikationen/Mittelstand/starthilfe-der-erfolgreiche-weg-in-die-selbstaendigkeit.pdf?__blob=publicationFile&v=15

GründerZeiten 06 „Existenzgründungsfinanzierung“

GründerZeiten 07 „Businessplan“

GründerZeiten 20 „Marketing“

Internet